Tộc người Ma Coong và lễ hội đập trống rằm tháng Giêng

Tộc người Ma Coong ở rải rác nhiều nơi của phía Tây Quảng Bình nhưng mật độ tập trung đông nhất là vùng huyện Bố Trạch nên lễ hội thường được tổ chức ở tại bản Cà Roòng xã Thượng Trạch. Đây là lễ hội mà theo các nhà nghiên cứu văn hoá cho biết, một lễ hội giàu tính bản địa với ý nghĩa sâu sắc là sự cầu may, cầu sức mạnh, cầu vượt qua tai hoạ, cầu sự phù hộ chung của Trời - Đất cho người dân tộc ở khắp mọi nơi.

Cùng với biết bao lễ hội từ Bắc vào Nam, miền ngược cũng như miền xuôi ở nước ta thì Lễ hội đập trống của tộc người Ma Coong tại nơi đây có sự độc đáo của nét văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc nhất. Dù trong điều kiện núi rừng hoang sơ cách trở, lại trải qua sự khác biệt của nhiều cuộc chiến tranh và những điều kiện khó khăn, khắc nghiệt khác nhưng cho đến nay người Ma Coong họ vẫn bảo tồn, lưu giữ được giá trị di sản văn hoá phi vật thể vô cùng qúy báu này.

Các già bản vẫn thường kể lại cho con cháu rằng: Ngày xửa, ngày xưa ở bản Cà Roòng này dân sống rất khổ, đàn ông vấn đãi ngày ngày vào rừng săn bắn, đàn bà trùm mấn, ngực để trần ngày ngày lên rẫy phơi sương, phơi gió vô cùng vất vưởng. Quanh năm làm lụng tất bật nhưng không đủ trái ngô, củ sắn để được no bữa. Vì đói kém, con người, con vật tranh giành nhau mỗi khi vụ mùa sắp thu hoạch. Nguy hại nhất là nhiều đàn khỉ đông đến hàng nghìn con kéo từ bốn phía núi cao tới hoành hành. Trong mỗi đàn khỉ có một con hung dữ, không chỉ đến cướp hoa trái mà còn doạ bắt phụ nữ, trẻ em khi lên rẫy một mình. Nỗi lo sợ ấy luôn ám ảnh họ mà chưa có cách nào để đuổi được đàn khỉ quái ác ấy đi. Một hôm có một vị Già bản mang gùi lên rẫy đi hái củi đốt thì trời kéo mây đen sập xuống thấp. Bỗng có một tia chớp rạch trời sáng loà rồi tiếng sấm bất thình lình đì đùng nổ ran dây chuyền inh tai, váng óc. Khi nghe tiếng sấm, cả lũ khỉ đều hoảng sợ rầm rầm xô nhau lúc nhúc chạy vào hang làn gần đó ẩn nấp không dám ló mặt ra. Mấy con khỉ to vì quấn dây chằng chịt vào người để dắt trái cây quá nặng mà phải chạy chậm ì ạch liền bị tiếng sét đánh chết ngay phía cửa hang, xác cháy đen thui đen thủi. Kể từ đó lũ khỉ rất sợ mỗi khi tiếng sấm dậy trời. Vậy là Già bản nghĩ ra được cách làm tiếng sấm để hù doạ lũ khỉ mỗi khi chúng kéo đàn tràn xuống phá rẫy. Đó là dùng da con nai bịt vào một khúc cây gỗ rỗng ruột rồi dùng que gỗ đánh lên mặt da phát ra tiếng đùng đùng như sấm. Và từ đó mỗi khi trống đánh lên thì lũ khỉ cũng khiếp hồn bỏ rẫy chạy trốn. Nhờ Già bản sáng tạo ra chiếc trống sấm ấy mà từ đó năm nào rẫy nương cũng được bảo toàn, cây trái của rừng cũng thu hoạch tốt, bản luôn được mùa no đủ và cuộc sống được ấm êm hơn.

Để nhớ công lao vị Già bản tiên tổ người Ma Coong và cầu cho quanh bốn mùa làm ăn thuận lợi, hàng năm cứ đến ngày 16 tháng Giêng âm lịch, họ tổ chức việc cúng tế linh đình dâng lên Thần linh những của ngon vật lạ sinh lợi được trên vùng đất họ ở. Hoạt động ấy dần dần thành một lễ hội lớn của dân tộc người Ma Coong ở đây.

Lễ thức của Lễ hội đập trống diễn ra theo những quy định của dân bản rất nghiêm ngặt và chặt chẽ. Bản trao quyền cho người Già bản già nhất tức là người tìm ra miền đất đang ở (trước đây người dân tộc này di trú 3 năm 1 lần do vị Già bản đi tìm đất đẹp và yên ổn, thuận lợi). Trước khi lễ, mỗi tộc họ được phân công chuẩn bị một mâm cỗ, đồ lễ trong mâm gồm các thứ được quy định:

- Thực vật gồm: Gạo nếp, bắp chuối rừng, đọt cây mây, đọt cây đoác.

- Động vật gồm: Con gà trống, cá đánh nơi Suối cấm.

- Đồ uống gồm: Rượu Hiêng (tinh rượu gạo nếp).

Trống lễ được chuẩn bị như sau: Tang trống được đẵn ra từ cây ’’Chi Cúp’’. Đây là cây có gỗ tốt, nhiều xơ nhặng, mưa nắng không mục, không nứt vỡ, ruột rỗng và sống nhiều năm tuổi ở rừng. Mặt trống được bịt bằng da con nai săn bắn về. Nay hiếm nai nên bịt bằng da trâu rừng. Đa trâu rừng được căng phơi cẩn thận và khi khô thì cuộn chặt cất trên gác để luôn giữ được khô ráo.

Cách bịt trống: Tang trống được dùng dao sắc gọt phẳng hai đầu, bọc da vào đầy hai mặt rồi lấy dây mây ràng kín và dùng hàng trăm chiếc nêm tre kéo rán, nêm chặt sao cho mặt căng là đạt yêu câu. Khi trống căng ra cả hai đầu đứng xa trông như một quả cầu gai thật to lớn. Dùng dùi mây xoong dài 3 gang gọt nhẵn gõ lên, trống phát ra một thứ âm thanh vang dội thật kỳ lạ. Âm thanh ấy chính là tiếng nói, là hiện thân của vị Thần linh nghiệm, thần kỳ của người Ma Coong không bị thế lực hung dữ như mưa bão, núi lở, đất sập khuất phục được. Theo tục lệ quy định thì trống chỉ được ghép trước một ngày trước khi lễ hội. Làm trống phải chọn những người già làng giàu kinh nghiệm và các chàng trai khoẻ mạnh, làm ăn may mắn trong năm. Cũng theo tục lệ quy định, cá suối để cúng Thần phải được đánh lưới về ở con Suối cấm. Suối cấm mỗi năm chỉ được đánh một lần và chỉ có Già làng mới được mang lưới xuống suối đánh. Có như thế mới giữ được tinh sạch khi cúng lễ và khi cúng Thần mới trưng dùng.

Cách hành lễ được tổ chức như sau: Tối 16 vào lúc trăng vàng vừa chênh chếch ở phía Đông là tính giờ bắt đầu lễ. Già bản vào làm chủ lễ. Chủ lễ mặc váy áo màu đen có những hoạ tiết sặc sỡ, đầu đội tóc dài xoả xuống vai, phủ xuống tận eo lưng. Người đến lễ ăn mặc đẹp, kiểu phục trang truyền thống dân tộc có gắn cúc bạc, cổ đeo vòng kiềng, tay nhiều vòng bạc lấp lánh khi chuyển động. Tất cả cùng xếp hàng quay mặt vào bàn lễ trang nghiêm. Bàn lễ có năm mâm cỗ bày sẵn, tượng trưng Ma Coong có năm nhánh họ chính. Chủ lễ khấn lễ và làm phép đọc lời cầu khấn kéo dài nửa canh giờ. Khi xong lễ, chủ lễ cầm dùi mây tiến lại phía đặt trống đánh một hồi dài vang lên chuyền rền khắp núi. Sau đó lần lượt đại diện năm dòng họ chính lên đánh trống rồi tiếp tục là con cháu, gái trai, già trẻ... mỗi người cầm một dùi trống chuẩn bị sẵn chen nhau vào đánh lên mặt trống. Ai đến đánh trống cũng kêu lên một câu ’’ Rao lữ Giàng ơi’’ (sướng quá trời ơi) hoà với tiếng trống gõ inh tai, váng óc. Mọi người theo nhau đánh trống cho đến khi trống thủng mới thôi và lửa bếp cũng bắt đầu tàn, trả lại cho rừng bóng đêm trùm xuống. Đây cũng là điều kiện cho các đôi trai gái, các đôi bạn tình được dịp tìm gặp nhau bằng những tín hiệu thiêng liêng của con tim. Theo tục lệ người nào tìm được bạn thì năm mới làm ăn gặp được may mắn.

Cho đến khi từ bốn phía gà rừng gáy ran họ lại chia tay nhau, không vướng bịu, không buồn nản, không lời từ biệt, ai về bản nấy. Mỗi người cứ vậy theo cuộc sống riêng của gia đình làm nương, phát rẫy với niềm hy vọng của sự may mắn mà lễ hội thiêng liêng mang lại cho họ và chờ đợi lễ hội năm sau.