Tục thờ Nữ Thần ở Bình Dương

Ngũ hành nương nương (五 行 娘 娘).

Ở Bình Dương, trong khoảng 180 ngôi miếu thì có khoảng 136 miếu thờ và khoảng 5 miếu có phối thờ Ngũ hành nương nương, phân bố ở tất cả 7 huyện, thị. Trong tất cả các văn cúng mà chúng tôi sưu tầm được, trong lễ cúng đình hàng năm cũng đều có mời các bà về phối hưởng. Điều đó chứng tỏ văn hoá thờ bà, vị trí của 5 bà trong tín ngưỡng của cư dân Bình Dương phổ biến đến như thế nào. Ở những miếu thờ 5 bà phần nhiều không có linh tượng, có những miếuchỉ ghi đơn giản: “Ngũ hành nương nương” hoặc bằng tiếng Hán: 五 行 娘 娘 viết thẳng lên tường hay trên bài vị đặt chính giữa miếu và trong miếu có thờ tranh vẽ trên kiếng. Một số ít miếu có linh tượng của 5 bà được mặc năm bộ quần áo khác nhau theo ngũ hành: màu đỏ (bà Hoả), màu vàng (bà Thổ), màu đen/tím (bà Thuỷ), màu xanh (bà Mộc), màu trắng (bà Kim). Ngày vía bà ở các miếu không thống nhất, được tổ chức rải rác từ tháng 1 đến tháng 11 do tập quán những miếu gần nhau thường tổ chức lễ vía bà không trùng nhau để còn giao lưu nhưng thông thường nhất là vào  tháng 2 và tháng 3.

Trong văn cúng, một số đình ghi: Ngũ hành nương nương  (五 行 娘 娘) hoặc ghi: “ Kim Mộc Thuỷ Hoả Thổ ngũ hành thần nữ” (今 木 水 火 土 五 行 神 女) (đình Tân An, xã Tân An, thị xã Thủ Dầu Một) hoặc có nơi ghi rõ mỹ hiệu và cấp bậc của từng bà: “Thuỷ đức thánh phi tôn thần, gia tăng dương trạch hiển kinh trung đẳng thần (水 德 聖 妃 孫 神 加 贈 陽 宅 顯 惊 中 等 神); Mộc đức thánh phi tôn thần, gia tặng thanh tú kim trực trung đẳng thần (木德 聖 妃 孫 神 加 贈青秀 金 直 中 等 神); Hoả đức thánh phi, gia tặng bổn ôn hậu quang ứng trung thần (火德 聖 妃 加 贈 本 溫 厚光 應 中 神); Thổ đức thánh phi, gia tăng hoàng đại quản tế trung đẳng thần (土德 聖 妃 加 贈皇 大 管 祭中 等 神), Kim đức thánh phi tặng chiếu hiển hiệu ứng trung đẳng thần (金 德 聖 妃 贈 照 顯 斆 應 中 等 神)” (đình thần Dầu Tiếng, thị trấn Dầu Tiếng, Dầu Tiếng) thì cũng đều chỉ 5 loại vật chất cấu thành nên vũ trụ theo quan điểm ngũ hành: Kim (kim loại), Mộc (cây), Thuỷ (nước), Hoả (lửa), Thổ (đất). Đây là một loại tín ngưỡng vạn vật linh tiêu biểu ở Á Đông, có nguồn gốc từ Trung Quốc. Tín ngưỡng này xuất phát từ việc tiếp thu học thuyết âm dương trong kinh Dịch và ngũ hành trong kinh Thư, phản ánh sự nhận thức sơ khai của người Trung Hoa cổ đại. Người Việt tiếp thu học thuyết này và ứng dụng “trong mọi mặt của đời sống con người, không kể người làm những nghề nghiệp khác nhau như ngư nghiệp, nông nghiệp, thủ công nghiệp, buôn bán; không kể cư dân sống ven biển, dọc sông hay vùng đất bán sơn địa”[2]. Người ta thờ Bà Ngũ hành và cầu mong Bà phù hộ độ trì trong công việc làm ăn, cầu sức khoẻ, cầu may mắn, tránh rủi ro, hoạn nạn…

Ở Bình Dương còn có trường hợp chỉ thờ riêng một bà Hoả tinh thần nữ (火 精 神 女) ở ấp 7, xã Tương Bình Hiệp, thị xã Thủ Dầu Một. Miếu có kiến trúc cũ, tựa như chùa một cột, được biết trước kia ở nơi này thường có hoả hoạn nên bà con chung nhau dựng miếu bà và từ đó tới nay ở đây không có hoả hoạn nữa.

Thiên Yana Diễn Ngọc Phi (天 依 婀 娜 演 玉 妃), bà Chúa Tiên (主 仙), bà Chúa xứ (主 處), Ngung Man nương (隅 曼 娘).

Mặc dù được biết đến rộng rãi với tên là Thiên Yana Diễn Ngọc Phi (天 依 婀 娜 演 玉 妃) nhưng trên thực tế, không một ngôi miếu nào ở Bình Dương thờ thần với danh hiệu trên cả, mỹ hiệu trên chỉ xuất hiện trong văn cúng của các ngôi đình mà thôi. Là hiện thân của thần U-ma (vợ của thần Si – va) theo tín ngưỡng Ấn Độ giáo, người Chăm gọi là thần A-Na-Diên-Bà, còn gọi là thần Pô Nưgar, hiện thân của áng mây giọt nước do trời sai xuống tái lập trái đất, sinh ra lúa gạo, gỗ thơm…. Thần có nhiều chồng và nhiều con. Người Việt phiên âm là Ngu Na, về sau các vua triều Nguyễn đều phong thần theo tước vị: Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi. Thần vốn xuất thân từ vùng đất Khánh Hoà, tức là Xứ Kau-Tha-ra thuộc tiểu quốc Pan-răn. Là một nữ thần nhập thân vào cây gỗ Đà-Nam trôi dạt ra xứ Bắc và trở thành vợ của một hoàng tử vừa mới được kế vị, họ sống với nhau có hai con, một trai và một gái. Thời gian sau, do nhung nhớ quê nhà nên công chúa đã cùng hai con nhập thân vào cây gỗ Đà-Nam rồi trở về quê cũ, ở cửa biển Cù Huân, giúp đỡ dân lành làm ăn sinh sống rồi biến mất. Từ đó, thường xuyên ban phát nhiều điềm lành cho nhân dân, vì vậy mà được tôn vinh làm thánh mẫu. Các vua triều Nguyễn ban sắc phong là: “Hoằng huệ, phổ tế, linh cảm, diệu thông, mặc tướng, trang huy, Dực bảo, trung hưng, Thiên Y-A-Na Diễn Ngọc Phi thượng đẳng thần (弘 僡 普 濟 靈 感 妙 通 默 將 莊 輝 翊 保 忠 興 天 依 婀 娜 演 玉 妃上等 神)”.

Danh xưng bà Chúa Tiên, Chúa Ngọc đều dùng để chỉ nữ thần này nhưng lại chỉ ra nguồn gốc xuất thân. Nếu tín ngưỡng thờ Thiên Yana được đưa trực tiếp từ Huế vào thì gọi là bà Chúa Ngọc (主 玉), còn nếu được truyền từ Nha Trang vào thì gọi là bà Chúa Tiên (主 仙). Ở Bình Dương không có miếu nào thờ bà Chúa Ngọc, chỉ có khoảng 5 miếu thờ bà Chúa Tiên: “Miếu Bà Chúa Tiên”, ấp 4, xã An Phú, Thuận An; “Miếu ấp 1”, xã Vĩnh Tân, Thuận An; “Miếu Bà”, ấp An Lợi, xã Hoà Lợi, Bến Cát; “Miếu Rừng núi”, ấp 4, xã Thới Hoà, Bến Cát; “Lâm Sơn miếu”, ấp Đồng Tâm, xã Tam Lập, Phú Giáo. Bà là nữ thần độ mạng nữ giới và bảo vệ xóm ấp.

Pô Nưgar cũng được biến thành bà mẹ xứ sở của người Việt- bà Chúa Xứ Thánh Mẫu (主 處 聖 母). Do sự giao lưu văn hoá nhiều luồng nên có nhiều miếu trên địa bàn tỉnh phối thờ cả hai vị Chúa Tiên và Chúa Xứ Thánh Mẫu trong một ngôi miếu (miếu ấp 1, Thuận An và “Miếu Bà” ở Bến Cát. Đặc biệt, một số nơi Chúa Xứ được gắn thêm đặc trưng “trung tính”, thường gọi là “Chúa Xứ Nguyên Nhung” (主 處 元 戎) được thờ ở khoảng 4 miếu trong toàn tỉnh, gồm: “Miếu bà”, ấp 4, xã Thới Hoà, Bến Cát; “Miếu Cầu Độn”, xã Chánh Phú Hoà, Bến Cát; “Miếu bà Chúa Xứ, ấp Hoá Nhật, xã Tân Vĩnh Hiệp, Tân Uyên và “Miếu Bà Tân Hiệp”, ấp Tân Phú, xã Tân Hiệp, Tân Uyên .

Nữ thần Uma còn có một ngã rẽ khác là được người Việt biến thành Ngung Man Nương (隅 曼 娘) (Ngung Man – phiên âm chữ Ũma) hoặc Chúa Ngu/Ngung đại thần là chồng của Ngung Man nương. Ngung Man nương được xem là thần tiền chủ của vùng đất này nên ở những nơi có thờ vị thần này hàng năm thường tổ chức lễ “Tá thổ”, “Mãi thổ” mang ý nghĩa người dân địa phương xin được “thuê đất” hoặc “mua đất” của chủ củ để làm ăn sinh sống.

Những danh xưng khác nhau phản ánh quá trình giao lưu giữa những luồng văn hoá khác nhau. Với tên Bà Chúa xứ ở Bình Dương có gần 60 miếu thờ hoặc phối thờ, áp đảo hẳn những danh xưng khác như Bà Chúa Tiên (5 miếu), Chúa xứ Nguyên Nhung (4 miếu) ở những địa điểm đã nêu bên trên và Ngung Man nương (2 miếu: “Miếu Ông Cây điệp”, ấp Tân Bình, xã Tân Hiệp, Tân Uyên và tùng tự ở “Miếu Bà Chúa xứ, ấp Hoá Nhật, xã Tân Vĩnh Hiệp, Tân Uyên). Điều đó cho chúng ta thấy tuy vẫn có những dấu ấn còn rơi rớt lại nhưng quá trình Việt hoá nữ thần có nguồn gốc Ấn Độ giáo này rất mạnh. Nó phản ánh tính chất đặc trưng của loại hình tín ngưỡng dân gian: “Một trong những đặc trưng tiêu biểu của loại hình tín ngưỡng dân gian là tiếp biến hình tượng-cụ thể hoá những vị thánh thần có dáng dấp, chức năng, tâm tính-tuy chỉ là suy tưởng-phù hợp với tầng lớp nhân dân nghèo khó”[3]

Cửu Thiên Huyền Nữ (九 天 玄 女).

Cửu Thiên Huyền nữ là một vị thần của Đạo giáo và tín ngưỡng thờ bà có nguồn gốc từ Trung Quốc. Theo truyền thuyết, bà học trò của Tây Vương mẫu (Thánh Mẫu nguyên quân 聖 母 元 君) đã giúp Hữu Hùng thị đánh bại Xi Vưu 蚩 尤 để lên ngôi Hoàng Đế 黃 帝 nên người ta cho rằng nữ thần này là một vị thần quân sự linh thiêng và khi vào trong dân gian bà được tôn thờ là vị thần có uy lực mạnh mẽ trong việc trừ tà ma.

Ở Huế, ông Trần Đại Vinh khẳng định đức Cửu Thiên Huyền nữ có chức năng tổng hợp và là nữ thần có vị trí hàng đầu trong những vị nữ thần khác[4]. Một số nhà nghiên cứu khác cũng nêu lên nữ thần này được tôn vinh là tổ sư bách nghệ, chủ tổ sư nghề mộc. Do tích chuyện rằng một hôm có người muốn làm nhà nhưng không biết cách thức tính toán, thần bèn ra tay giúp sức bằng cách đứng thẳng, tay chống nạnh sườn làm thành hình cái thước nách (ê-ke). Từ đó xuất hiện kiểu nhà rội ở Huế (loại “nhà không chái” riêng có ở đây). Thần còn là “bổn mạng” của các bà vợ trong gia đình, do vậy mỗi nhà đều giành riêng vị trí trang trọng ở gian dưới nhà lớn để lập “trang thờ”.

Ở Bình Dương có 03 miếu thờ thần, phân bố rải rác ở các huyện: Tân Uyên (“Miếu Cây Da, ấp 2, xã Vĩnh Tân), huyện Bến Cát ( “Miếu Cây Sộp, ấp 8, xã Chánh Phú Hoà), thị xã Thủ Dầu Một ( “Miếu Bà, Kp.3, P. Hiệp Thành), vía vào tháng giêng, riêng nghề mộc có lễ cúng thần cùng tổ sư vào tháng chạp, những gia đình làm ghề khác như nghề nhang khi cúng cuối năm cũng đều cúng bà; các đình trong lễ cúng đều có mời thần về phối hưởng. Sắc phong hoặc trong văn cúng thường ghi là “Cửu Thiên Huyền nữ chi thần”( 九 天 玄 女 之 神). Ở những địa phương thờ bà, bà được tôn vinh là nữ thần bảo vệ xóm ấp, nữ thần “bổn mạng” của nữ giới. Lễ cúng bà thường là đồ mặn gồm heo, gà, xôi, có tổ chức hát bóng rỗi, múa mâm vàng, mâm bạc.

Thiên Hậu Thánh Mẫu (天 后 聖 母).

Ngày xưa, ở vùng Phước Kiến (Trung Quốc) có cô gái họ Lâm, tên Ngạc Nương học được phép tiên. Một hôm, cha và hai anh cô đi thuyền trên biển không may bị đắm. Ngồi ở nhà, Lâm nương xuất hồn ra biển cứu cha và anh nhưng mới cứu được một người anh thì Lâm nương bị người nhà đánh thức. Từ đó, Lâm nương được xem là vị thần phú trợ người đi biển. Bà được nhà Mãn Thanh phong là Thiên Hậu Thánh mẫu (天 后 聖 母).

Là vị nữ thần được người Hoa đưa sang trong quá trình di cư và định cư tại Bình Dương. Bà là nữ thần phù hộ người đi biển, đã giúp những di dân đi được tới bến bờ an toàn nên ở mảnh đất mới bà rất được tôn sùng. Có thể nói ở Bình Dương, trong cộng đồng người Hoa bà là nữ thần được tôn sùng nhất. Ở đâu có một cộng đồng người Hoa là hầu như ở đó có miếu thờ bà Thiên Hậu. Khi tới vùng đất mới, chức năng của bà không chỉ phù hộ người đi biển mà được tích hợp nhiều chức năng, chủ yếu xuất phát từ nhu cầu của những người cầu xin bà. Ai mong ước điều gì cũng tới xin bà, từ cầu may mắn, tài lộc đến sức khoẻ, con cái. Đặc biệt, tín ngưỡng thờ bà không Việt hoá, người Hoa thờ bà trong cộng đồng, trong văn hoá, trong những cơ sở tín ngưỡng của mình. Lễ vía bà được tổ chức ngày 16/1 hàng năm thu hút rất nhiều “tín đồ”, cả người Hoa lẫn người Việt và trở thành nét đẹp văn hoá chung của tỉnh Bình Dương.