Lạ lùng tục ngủ ngồi vùng rừng thẳm Đan Lai

(Giúp bạn)Trải qua hàng trăm năm nay, người Đan Lai (huyện Con Cuông, Nghệ An) vẫn đang giữ một thói quen, có thể nói một nét văn hóa 'có một không hai' đó là tục ngủ ngồi.

1
Sự tích 100 cây nứa vàng

Để vào được “xứ sở” của người Đan Lai đang sinh sống giữa vùng lõi rừng quốc gia Pù Mát thuộc xã Môn Sơn, chỉ có một con đường “độc đạo” là vượt sông Giăng. Từ chân đập Phà Lài, chúng tôi phải đi mất hàng giờ đồng hồ gieo mình trên những đoạn dốc đá, thác ghềnh hiểm trở mới có thể vào được trong bản Cò Phạt. Dòng sông Giăng cũng là con đường thủy duy nhất để người dân Đan Lai có thể giao lưu, buôn bán với thế giới bên ngoài mỗi lần xuống xuôi.

Chính vì vậy, dòng sông Giăng đã có nhiều người phải “hiến” thân cho hà bá. Mấy năm trở lại đây, khi nước sông Giăng ngày càng hung dữ thì số người chết đuối cũng ngày một nhiều. Như năm ngoái, một người từ dưới xuôi vào trong bản, khi đến đoạn nước chảy xiết đã làm cho thuyền va vào đá và lật nhào, xác người trôi xuống tận hạ nguồn chân đập Phà Lài. Nơi đây cũng có nhiều chiến sĩ biên phòng của Đồn biên phòng 555 đi làm nhiệm vụ tuyên truyền, giúp đỡ bà con cũng đã nằm lại với thác ghềnh.

Già Quyết đang kể về truyền thuyết người Đan Lai

Từ xưa đến nay, người Đan Lai vẫn sống như một bộ lạc. Mọi sinh hoạt của người dân nơi đây vẫn đang tồn tại theo hình thức trao đổi hàng hóa, không giao tiếp với xã hội bên ngoài. Chính vì điều này nên cuộc sống của người dân Đan Lai quanh năm nghèo khó và thiếu thốn. Trẻ con trong bản lớn lên không được đến trường.

Đứa mới nứt mắt ra đã theo bố vào rừng săn bắt, hái lượm. Cái ăn trong ngày được người dân ví như những câu dân ca Đan Lai, câu ca đó đã ăn sâu vào tiềm thức mọi người mà mỗi lần đi săn người Đan Lai đều hát: Theo dấu chân nai/ Bỏ vào hạt lúa/Theo dấu chân cọp/ Cắm vào hạt ngô/ Lang thang đầu suối/ Đìu hiu lưng đèo/ Như dòng suối nhỏ/ Như gió rừng chiều.

Tiếp chúng tôi trong gian nhà sàn cũ nát, già làng La Văn Quyết nâng chén rượu uống cái ực, rồi hướng mắt về phía xa xăm nơi hạ nguồn sông Giăng, chậm rãi kể về truyền thuyết ra đời của tộc người Đan Lai. Xưa kia, người Đan Lai sống ở miền Hoa Quân, nay thuộc huyện Thanh Chương của Nghệ An. Ngày ấy, nơi đây từng có một bạo chúa vô cùng độc ác chuyên đi hành hạ mọi người.

Một hôm, bạo chúa này mới bắt dòng họ La (tộc người Đan Lai bây giờ) phải tìm cho ra “100 cây nứa bằng vàng và một chiếc thuyền chèo liền mái”, nếu không sẽ bị giết cả dòng họ. Thừa biết bạo chúa có ý đồ muốn hãm hại dòng họ mình, không còn cách nào khác cả dòng họ La đành phải rời làng trốn mới hi vọng thoát thân.

Trong một đêm vắng, dòng họ La đã rời làng trốn đi thật xa vào trong rừng sâu. Họ không biết phải đi đâu, và cứ đi đi mãi cho đến khi nào trời tối mịt. Và đến khi mệt không thể đi được nữa thì mọi người dắt díu nhau tựa vào những gốc cây to, hang đá ven đường nghỉ lưng. Cuối cùng, điểm dừng chân của họ là vườn quốc gia Pù Mát bên dòng sông Giăng hung dữ bây giờ.

Ngày đó nơi đây chỉ toàn thú dữ, chim chóc, không có con người sinh sống. Dòng họ La quyết định “đóng đô” tại đây, với hi vọng không ai biết họ và không để bạo chúa tìm thấy giết hại. Mãi một thời gian dài, khi có người tình cờ vào trong rừng thì phát hiện ra có tộc người sinh sống. Khi bị phát giác, dòng họ La lại tiếp tục lẩn trốn sâu hơn vào vùng lõi vườn quốc gia cho đến bây giờ và từ đó lấy tên người Đan Lai.

Già Quyết cho biết: “Sở dĩ có tên người Đan Lai là vì từ “Đan” là lấy lại của từ Đan Nhiệm, tên làng của tổ tiên ngày xưa. Từ “Lai” nghĩa là lai tạp, vì bao thế hệ người Đan Lai sinh sống với các dân tộc khác nên phải che dấu thân phận”.

Tục ngủ ngồi xuất phát từ việc trốn bạo chúa

Hiện, tộc Đan Lai có khoảng 3.000 người sống tập trung chủ yếu ở 3 bản: Cò Phạt, Khe Cồn và bản Búng thuộc của xã Môn Sơn huyện Con Cuông. Những năm qua người Đan Lai được nhà nước quan tâm giúp đỡ nhiều về kinh tế, vật chất như: trợ cấp gạo, dạy trồng trọt, chăn nuôi…. Tuy nhiên, nhận thức của người Đan Lai vẫn chưa thay đổi nhiều. Họ quan niệm “trời sinh voi trời sinh cỏ” nên người Đan Lai sống phóng khoáng như núi rừng, cỏ cây.

Đối với người Đan Lai, cuộc sống của họ chỉ biết mỗi hai việc đó là săn bắt, hái lượm. Vốn sống dựa vào núi rừng nên lương thực, thực phẩm cũng hạn chế theo mùa. Làm bữa nào ăn bữa nấy nên đói ăn, đứt bữa là chuyện thường ngày. Mặc dù hàng năm được nhà nước trợ cấp tiền cứu trợ, gạo, thậm chí cây giống, phân bón, con giống nhưng sau khi lấy về họ lại bán hết đi để lấy tiền uống rượu. Vào rừng chặt được cây nứa, bắt được con cá dưới khe đều quy ra rượu.

Đặc biệt, người Đan Lai có thói quen uống rượu từ tối cho đến khi mặt trời ló rạng mới chịu trở về nhà, lúc nào trong người cũng có hơi men khiến cho con người lúc nào cũng tê tê say say. “Ở đây dù thiếu ăn, thiếu mặc đến mấy cũng không ai cần biết. Trong nhà của người Đan Lai khi nào cũng có cả chục lít rượu để uống dần. Già trẻ, trai gái đều uống rượu. Khi nào trong nhà không còn một thứ gì bỏ vào bụng thì họ mới vào rừng săn bắt”, già Quyết nói.

2
Nơi chỉ ngủ ngồi

Người Đan Lai từ lâu đã quen với việc ngủ ngồi. Sở dĩ như vậy là do từ xưa đến nay người Đan Lai sống độc lập, tách biệt với thế giới bên ngoài và việc phải phụ thuộc vào thiên nhiên để tồn tại. Già Quyết cho biết thêm, người Đai Lai ngủ ngồi xuất phát từ việc trốn chạy của bạo chúa trước đây. Khi đó, tộc người Đan Lai vào trong rừng quốc gia trú ngụ, nơi đây toàn cọp beo, chỉ hở ra một chút là đã bị thú dữ tấn công. Để tồn tại được đến ngày hôm nay, người Đan Lai phải nhờ vào việc ngủ ngồi.

Từ khi mới vào rừng để ở, người Đan Lai không có nhà, họ chỉ lấy cành cây dựng lên thành cái lều. Mỗi buổi tối đi ngủ, họ chỉ dám ngồi quây quần bên đống lửa để canh chừng thú dữ tấn công. Thời gian lâu thành thói quen, ngồi cả đêm như vậy ai cũng mệt nhoài, chỉ dám tranh thủ chợp mắt trong tư thế ngồi chống tay vào cằm để khi có thú đến người dân còn có đà để chạy vào rừng sâu lẩn trốn.

Trẻ con lớn lên chỉ cần biết ngồi vững là ngủ ngồi

Cho đến bây giờ, ngủ ngồi đã thành một thói quen của người Đan Lai. Trẻ con lớn lên chỉ cần biết ngồi vững là ngủ ngồi. Chính vì vậy nhà của người Đan Lai cũng rất đặc biệt so với nhà của người dân tộc khác. Nhà của người Đan Lai không phải cao to rộng rãi, mà nhà sàn lụp xụp như túp lều dựng tạm, xơ xác. Đặc điểm dựng nhà của tộc người Đan Lai phải nằm ở lưng chừng đồi, điều tối kỵ không được dựng nhà ở vùng thung lũng. Trong nhà không có giường chiếu, chăn màn. Khi nào ngủ là cả nhà lại quây quần ngủ ngồi bên đống lửa suốt đêm.

Ngủ ngồi cũng có nhiều kiểu, ngồi đưa hai tay nắm chặt đầu thanh củi tì vào trán; hoặc hai tay nắm lại, khuỷu tay tì xuống đùi đỡ lấy trán để ngủ; hoặc đẽo cây chàm kê vào dưới cổ để ngủ cho khỏi mỏi…. Thông thường, người Đan Lai vẫn chọn cách ngủ bằng việc dùng gậy đỡ dưới vùng cổ. Theo người dân ở đây, chỉ có cách ngủ này mới không làm cho người bị mỏi và mất cân bằng trong lúc ngủ. Trường hợp ngủ chợp mắt, thì không cần phải dùng gậy. Thay vào đó, chỉ cần hai tay nắm lại kê vào trán là ngủ ngon lành.

Đặc biệt, người Đan Lai còn có thể ngủ trên cây mỗi khi đi săn bắt, hái lượm. Theo già Quyết, cứ mỗi lần người dân trong bản đi săn ít nhất cũng vài ngày. Mỗi lần như vậy người đi săn thường phải trèo lên cây cao để ngủ tránh thú dữ. Chỉ cần vài ba đoạn cành cây buộc lại với nhau làm điểm tựa là họ ngủ ngồi suốt cả đêm. “Tục ngủ ngồi đã được truyền qua bao đời nay nên người dân trong bản không quen nằm giường. Cả bản Cò Phạt có hơn 70 nóc nhà, nhưng chẳng nhà nào mua sắm giường chiếu cả, tất cả đều ngủ ngồi quanh đống lửa thôi. Hôm nọ, cũng có nhà trong bản sắm giường, nhưng nằm thấy khó chịu, đau lưng lại quay sang ngủ ngồi”, già Quyết nói.

Người Đan Lai sống cô lập, mọi sinh hoạt chỉ trong một vòng tròn khép kín nên khi trai gái lớn lên lấy nhau cận huyết thống, khiến người Đan Lai ngày mai một. Sông Giăng, núi rừng là nguồn lương thực nuôi sống cả dân bản. Nhưng mấy năm trở lại đây cá sông cũng hết, thú rừng cũng hiếm dần, người dân chỉ quanh quẩn đào củ sắn, củ mài về ăn. Ngoài trợ cấp hàng tháng của chính phủ, người Đan Lai trung bình mỗi năm thiếu ăn từ 8-9 tháng, thời gian còn lại phải vào rừng sâu kiếm sống.

Ngày 19/12/2006, Thủ tướng đã phê duyệt đề án bảo tồn và phát triển bền vững tộc người thiểu số Đan Lai, từ đó tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng giao thông, thủy lợi, y tế, giáo dục đào tạo tại các khu vực đồng bào Đan Lai sinh sống, giúp bà con mở rộng quan hệ giao lưu với đồng bào các dân tộc khác trên địa bàn. Đây cũng là một vận hội lớn cho đồng bào Đan Lai thoát nghèo, sống hòa đồng với các dân tộc anh em và bắt nhịp với công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Để duy trì nòi giống người Đan Lai, huyện Con Cuông đã có đề án di dời toàn bộ người Đan Lai ra vùng mới để sinh sống. Huyện cũng tạo mọi điều kiện tốt nhất để người Đan Lai hòa nhập với cộng đồng, hỗ trợ nhà cửa, cây con giống để đồng bào phát triển sản xuất. Đồng thời hướng dẫn bà con cách trồng lúa nước, chăn nuôi….

Tuy nhiên, việc triển khai còn quá nhiều bất cập. Đồng bào Đan Lai khi chuyển sang tái định cư ở bản Tân Sơn (xã Môn Sơn) mặc dù được giao rất nhiều diện tích đất sản xuất, nhưng nước không có, cây lúa không cho thu hoạch, họ lại rủ nhau bỏ về quê cũ, lại sống trong vòng luẩn quẩn của đói nghèo và hủ tục.